Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Nowy Sączu

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem zaocznym Sąd Rejonowy w Gorlicach oddalił powództwo (...) S.A. w B. przeciwko R. B. o zapłatę i obciążył powoda kosztami procesu.

Sąd Rejonowy ustalił, że pozwany podpisał 7 grudnia 2016 roku weksel
in blanco, który został wypełniony przez powoda na 18 918,64 zł z obowiązkiem zapłaty 6 maja 2017 roku. Pismem z 6 kwietnia 2017 roku wypowiedział pozwanemu umowę pożyczki oznaczoną nr (...) z 7 grudnia 2016 roku z uwagi na brak terminowych spłat zgodnie z ustalonym harmonogramem. Zawiadomił też pozwanego o wypełnieniu weksla in blanco.

Podejmując się z urzędu zbadania treści i zgodności z prawem stosunku podstawowego Sąd Rejonowy wezwał powoda do złożenia deklaracji wekslowej wraz umową, której wykonanie weksel zabezpieczał. Wobec tego, że powód dokumentów tych nie złożył Sąd I instancji uznał, że brak jest dowodów wskazujących na zasadność roszczenia.

Wyrok ten zaskarżył apelacją powód. Wniósł o zmianę wyroku i uwzględnienie powództwa w całości, a ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu.

Zarzucił naruszenie art. 10 w zw. z art. 48 Prawa wekslowego i art. 6 k.c. poprzez przyjęcie, iż ciężar dowodu w niniejszej sprawie spoczywał na powodzie
w sytuacji, gdy powództwo zostało oparte na wekslu in blanco, a tym samym sprawa niniejsza nosiła charakter sprawy wekslowej powodując, iż obowiązek udowodnienia wad wypełnionego weksla, niezgodności z deklaracją wekslową, czy nieistnienia zobowiązania bądź wykazania, iż zobowiązanie to nie opiewa na kwotę wymienioną
w treści weksla zgodnie z zawartym przez strony porozumieniem obarcza pozwanego a nie powoda. Ponadto zarzucił naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na rozstrzygnięcie tj. przepisu:

˗

art. 232 k.p.c. poprzez działanie przez sąd za pozwanego w sytuacji, gdy z treści tego przepisu wynika, iż w pierwszej kolejności to strona dowodzi swoich twierdzeń, a dopiero po wyczerpaniu środków dowodowych sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę, co nie oznacza, iż procedujący może przeprowadzić całe postępowanie dowodowe za jedną ze stron

˗

art. 3 k.p.c., art. 232 k.p.c., art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. polegające na przyjęciu, że strona powodowa miała obowiązek przedstawienia już w pozwie faktów
i dowodów mających znaczenie dla ewentualnych przyszłych zarzutów, które
w sprawie mógł podnieść pozwany, w szczególności mających znaczenie dla ocenv ewentualnego zarzutu pozwanego nieistnienia bądź zawyżenia wierzytelności w sytuacji, gdy to pozwany był zobowiązany do przedstawienia dowodów w tym zakresie;

˗

art. 3 k.p.c., art. 227 k.p.c., art. 232 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art.
6 k.c. oraz art. 101 Prawa wekslowego poprzez nieuwzględnienie powództwa w wypadku, gdy powód oparł swoje roszczenie na przedstawionym do zapłaty, prawidłowo wypełnionym i ważnym wekslu, a pozwany nie złożył skutecznych wniosków dowodowych przeciwko żądaniu pozwu, a tym samym nie wykazał, że żądanie pozwu jest niezasadne.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

W sprawie nie zaszły uchybienia skutkujące nieważnością postępowania, a których wystąpienie sąd odwoławczy ma obowiązek brać pod uwagę z urzędu – art. 378 § 1 k.p.c.

Sąd Rejonowy poczynił prawidłowe ustalenia dotyczące istotnych dla sprawy okoliczności. Ustalenia te znajdują potwierdzenie w materiale dowodowym zebranym w sprawie, a ich ocena dokonana została właściwie i wszechstronnie. Ocena ta nie budzi zastrzeżeń Sądu Okręgowego i mieści się w granicach swobodnej oceny dowodów. Sąd Okręgowy podziela wszystkie ustalenia Sądu I instancji, przyjmując je za podstawę własnych rozważań, jak również podziela wyprowadzone z tych ustaleń wnioski natury prawnej.

Wbrew sugestiom apelacji oddalenie powództwa przez Sąd Rejonowy nie wynikało ze stosowania przez niego przepisów art. 227 k.p.c., art. 232 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c., lecz oceny postanowień umownych pod kątem ich zgodności z prawem materialnym. Niezrozumiałe były zarzuty związane z naruszeniem art. 3 k.p.c., art. 232 k.p.c., art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c., w których wywodzono, jakoby Sąd I instancji przyjął, że powód miał obowiązek przedstawienia już w pozwie faktów i dowodów mających znaczenie dla ewentualnych przyszłych zarzutów, które w sprawie mogły zostać podniesione przez pozwanego. Zdaniem Sądu Okręgowego, tego rodzaju uchybienie mogłoby mieć miejsce w sytuacji, gdyby powodowi odmówiono przeprowadzenia dowodu zgłoszonego po dacie wniesienia pozwu, czy gdyby doszło do pominięcia zgłaszanych przez niego w toku postępowania okoliczności.
W rozpoznawanej sprawie miała miejsce sytuacja przeciwna – Sąd Rejonowy
w trakcie postępowania zobowiązał powoda do przedłożenia dodatkowych dowodów, innych niż te przedłożone wraz z pozwem, aby na ich podstawie poczynić ustalenia faktyczne. Powód miał możliwość wypowiedzenia się co do ich treści, a mimo to świadomie z możliwości tej nie skorzystał.

Sąd Rejonowy nie dopuścił się naruszenia powołanych w apelacji przepisów prawa wekslowego, zaś fakt, że powód przedłożył do akt sprawy według niego prawidłowo wypełniony i ważny weksel, nie obligował Sądu I instancji do bezrefleksyjnego uwzględnienia powództwa.

Powództwo opierało się na posiadanym przez powoda wekslu, który pozwany wystawił jako weksel gwarancyjny in blanco. Zasadniczą cechą zobowiązania wekslowego jest jego abstrakcyjność. Polega ona na oderwaniu weksla od stosunku podstawowego. Oznacza to, że brak, nieważność lub wadliwość stosunku kauzalnego nie ma wpływu na ważność zobowiązania wekslowego. Abstrakcyjność weksla doznaje jednak osłabienia w przypadku weksla niezupełnego w chwili wystawienia (weksla in blanco), wystawionego w celu zabezpieczenia zobowiązania ze stosunku podstawowego (tu umowy pożyczki). Taki też weksel został wystawiony w niniejszej sprawie, co wynika z treści pozwu i wypowiedzenia umowy pożyczki dołączonego do pozwu. Wspomniane osłabienie abstrakcyjności weksla in blanco wyraża się w możliwości analizowania stanów faktycznych wynikających ze stosunku podstawowego, w szczególności tego, czy odpowiedzialność dłużnika w ramach stosunku wekslowego odpowiada rozmiarowi jego odpowiedzialności ze stosunku podstawowego. Zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd I instancji trafnie przyjął,
że w rozpoznawanej sprawie dopuszczalna była ocena, czy zobowiązanie wekslowe koreluje ze zobowiązaniem z umowy pożyczki.

Możliwość wysuwania przez wystawcę weksla zarzutów ze stosunku podstawowego wynika z treści art. 10 prawa wekslowego. Stanowi on, że jeżeli weksel, niezupełny w chwili wystawienia, uzupełniony został niezgodnie z zawartym porozumieniem, nie można wobec posiadacza zasłaniać się zarzutem, że nie zastosowano się do tego porozumienia, chyba że posiadacz nabył weksel w złej wierze albo przy nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa. Stanowisko, zgodnie z którym gwarancyjny weksel in blanco nie jest wekslem abstrakcyjnym aprobowane jest w orzecznictwie. W wyroku z 18 listopada 1970 roku o sygn. I PR 407/70 Sąd Najwyższy stwierdził, że weksel gwarancyjny nie jest wekslem abstrakcyjnym, lecz wekslem gwarantującym wykonanie zobowiązania, w więc kauzalnym. Podobne stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Katowicach, który w uzasadnieniu wyroku z 4 listopada 1993 roku w sprawie o sygn. ACr 607/93 wskazał, że nie ulega wątpliwości, iż zobowiązanie wekslowe ma charakter abstrakcyjny, czyli jest ono oderwane od swej podstawy prawnej (causa). Trzeba jednak podkreślić, że ten abstrakcyjny charakter ulega osłabieniu w przypadku weksla niezupełnego. Sytuacja prawna dłużnika z weksla niezupełnego w chwili wystawienia kształtuje się różnie
w zależności od tego, kto jest wierzycielem wekslowym. Jeżeli posiadaczem weksla jest pierwszy wierzyciel wiąże go porozumienie zawarte z dłużnikiem. Podpisanie
i wręczenie weksla in blanco oparte jest bowiem na zaufaniu do odbiorcy, który powinien wypełnić dokument zgodnie z zawartym porozumieniem. Uzasadnia to obronę wystawcy weksla, że weksel został wypełniony niezgodnie z porozumieniem.

W kontekście powyższego należało przyjąć, że ustawodawca dopuścił możliwość badania treści stosunku podstawowego w przypadku dochodzenia należności z weksla in blanco przeciwko jego wystawcy przez pierwszego wierzyciela. W niniejszej sprawie z treści weksla wynika, że powód jest pierwszym wierzycielem. Na aprobatę zasługuje stanowisko Sądu I instancji, że sąd jest uprawniony do badania z urzędu stosunku podstawowego łączącego strony, nawet
w przypadku gdy pozwany nie zgłosił stosownego zarzutu. Przekonują o tym okoliczności tej konkretnej sprawy.

O dopuszczalności badania stosunku podstawowego, w odniesieniu do konkretnego rodzaju weksla i uczestnika stosunku wekslowego decyduje sam ustawodawca. Jest to podyktowane koniecznością zapewnienia obiegowości weksla. W sytuacji, gdy ustawodawca dopuszcza możliwość badania stosunku podstawowego kwestia, czy badanie to nastąpić ma na zarzut czy też przez sąd
z urzędu, nie jest zagadnieniem odnoszącym się do abstrakcyjności weksla, ale do zakresu stosowania zasady kontradyktoryjności. Ustawodawca w art. 10 Prawa wekslowego operuje sformułowaniem „zarzut”. Samo to sformułowanie nie przesądza jednak o tym, że rozpatrywanie stosunku podstawowego może nastąpić tylko na zarzut dłużnika. Przede wszystkim sformułowanie to nie zostało użyte w ujęciu ścisłym jako uprawnienie do odmowy spełnienia żądania o charakterze prawnokształtującym. Takim zarzutem może być np. zarzut przedawnienia czy zarzut potrącenia. Nie ma wątpliwości, że podniesienie takich zarzutów zależy wyłącznie od woli dłużnika i nie mogą być one zastępowane przez działanie sądu z urzędu. W ocenie Sądu Okręgowego możliwość podniesienia zarzutu, że weksel został wystawiony niezgodnie z porozumieniem, nie stanowi zarzutu sensu stricto. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w powołanym przez Sąd I instancji wyroku z 26 stycznia 2001 r. II CKN 25/00 wskazując, że w treści art. 10 prawa wekslowego nie chodzi o zarzut w ścisłym tego słowa znaczeniu, tj. o uprawnienie do odmowy spełnienia żądanego świadczenia, mimo powstania zobowiązania uzasadniającego to świadczenie, lecz o zarzut w szerokim tego słowa znaczeniu, tj. o powołanie się jedynie na fakt niepowstania zobowiązania o treści wyrażonej w wekslu. Skoro sformułowanie użyte przez ustawodawcę stanowi zatem jedynie o dopuszczeniu przez ustawodawcę możliwości powołania się na konkretne fakty lub zarzuty sensu stricto, wynikające ze stosunku podstawowego, nie przewiduje zaś uprawnienia prawnokształtującego to nie ma żadnych podstaw, by racjonalnie przyjmować, że taka możliwość zastrzeżona jest wyłącznie dla samego tylko dłużnika. Sąd nie narusza bowiem treści art. 10 Prawa wekslowego, gdyż uwzględnia stosunek podstawowy wobec pierwszego wierzyciela, który wypełnił weksel in blanco. Ten zaś kto jako pierwszy wierzyciel wypełnia weksel in blanco nie może korzystać
z ułatwień, jakie prawo przewiduje dla obrotu wekslowego.

Abstrakcyjność weksla ma niewątpliwie wpływ na rozkład ciężaru dowodu. Ten kto dochodzi zapłaty jako wierzyciel wekslowy, musi tylko przedłożyć dokument weksla, na który się powołuje, i wykazać swą tożsamość z osobą remitenta, nie musi zatem wykazywać podstawy zobowiązania wekslowego ani tego, że ta podstawa w ogóle istniała. To na dłużniku wekslowym spoczywa ciężar udowodnienia, że weksel został wypełniony niezgodnie z porozumieniem. Jednak jak przewiduje art. 232 k.p.c. sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, zastosowanie przez sąd art. 232 zdanie drugie k.p.c. może się nawet stać obowiązkiem sądu. Działanie takie może znaleźć uzasadnienie w tych sytuacjach, w których ma to przeciwdziałać naruszeniu porządku prawnego, jak również wówczas, gdy obok interesu prywatnego występuje w sprawie interes publiczny, gdy zachodzi podejrzenie prowadzenia przez strony procesu fikcyjnego, gdy podmioty postępowania zachowują się sprzecznie z prawem oraz w sytuacji występowania w postępowaniu strony wyjątkowo nieporadnej, a więc kiedy przemawia za tym zapobieżenie uchybieniu zasadzie równości (równouprawnienia) stron (por. wyrok Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2007 roku. IV CSK 346/06). Zdaniem Sądu Okręgowego, taka sytuacja zachodzi w niniejszej sprawie,
a skorzystanie przez Sąd Rejonowy z regulacji zawartej w art. 232 k.p.c. było
w okolicznościach sprawy uprawnione, zaś zarzut naruszenia tego przepisu jest chybiony. Uzasadnieniem dla takiej oceny są okoliczności znane Sądowi Rejonowemu w związku z rozpoznawaniem innych spraw powoda. Również Sądowi Okręgowemu z urzędu wiadomo, że w analogicznych sprawach toczących się
z udziałem powoda (sygn. III Ca 443/17 i III Ca 341/18), stwierdzano niezgodność między wysokością roszczenia wekslowego a wierzytelnością ze stosunku podstawowego spowodowaną zastosowaniem klauzul abuzywnych oraz postanowień sprzecznych z zasadami współżycia społecznego i obchodzących przepisy prawa.

Szczególne znaczenie w niniejszej sprawie ma jednak i to, że sprawa toczy się przeciwko konsumentowi. Taki status pozwanego nie budzi wątpliwości w świetle okoliczności wynikających z pozwu i jego załączników. Niewątpliwie powód prowadzi działalność gospodarczą polegającą na zawodowym udzielaniu pożyczek jak najszerszej grupie osób. W ramach takiej działalności zawarta została umowa, która stała się podstawą dla wystawienia weksla.

Pamiętać trzeba, że sprawy z udziałem konsumentów wszczęte po 1 maja 2004 roku (data akcesji P. do Unii Europejskiej) mają charakter wspólnotowy, stąd też rozpoznanie takiej sprawy powinno nastąpić także z odwołaniem do prawa wspólnotowego, w szczególności dyrektywy Rady (...)z 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz wykładni tej dyrektywny dokonywanej w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. Trybunał ten zakładając, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca pod względem możliwości negocjacyjnych i stopnia poinformowania i w związku z tym godzi się na warunki umowy sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść, stwierdził, że sąd krajowy winien działać z urzędu w celu zapewnienia efektywności dyrektywy (...). Uznał, że cel art. 6 ww. dyrektywy nie mógłby być osiągnięty, gdyby konsumenci mieli obowiązek samodzielnego powołania się na nieuczciwy charakter warunków umowy, skuteczna ochrona konsumenta będzie osiągnięta jedynie wówczas, gdy sąd krajowy będzie miał kompetencję do ocenienia tego rodzaju warunków z urzędu. W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości zostało wyrażone także stanowisko, że ochrona przyznana konsumentom w dyrektywie (...) rozciąga się na sytuacje, w których konsument nie podnosi zarzutu nieuczciwości postanowień umowy, czy to z tego powodu, iż nie jest świadom swoich praw, czy to ze względu na wysokie koszty postępowania. Trybunał ten stwierdził również, że art. 6 ust. 1 dyrektywy (...), zgodnie z którym nieuczciwe warunki
w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami nie są wiążące dla konsumentów, jest przepisem bezwzględnie obowiązującym, który uwzględniając, iż jedna ze stron umowy jest słabsza, zmierza do zastąpienia formalnej równowagi praw i obowiązków stron, ustanowionej w umowie, równowagą rzeczywistą, która przywraca równość stron. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości wskazuje, że ww. dyrektywa (...) nie tylko uprawnia, ale zobowiązuje sądy krajowe do działania
z urzędu, także w sytuacji, gdy przepisy prawa krajowego wyłączają w tym zakresie swobodę sądu. Sąd krajowy jest zobligowany do zbadania charakteru nieuczciwego warunku umownego, jeżeli dysponuje niezbędnymi w tym celu informacjami co do okoliczności prawnych i faktycznych. W przypadku, gdy sąd krajowy uzna dany warunek umowny za nieuczciwy, nie stosuje go, chyba że sprzeciwi się temu konsument (zob. np. wyroki: z 18 lutego 2016 roku, (...) (C 49/14, EU:C:2016.98); z 14 czerwca 2012 roku, B. (...)(C 618/10, EU:C:2012:349); z 4 czerwca 2009 roku, P. G. (C 243/08, EU:C:2009:350)). Ograniczenie zakresu badania jedynie do zarzutów wskazanych przez konsumenta jest więc niezgodne z dyrektywą w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Zadaniem sądu jest zagwarantowanie poprzez wykładnię zgodną z dyrektywą, że krajowe prawo procesowe nie będzie zawierało takich ograniczeń lub też pozostawi je niezastosowane, jeżeli wykładnia zgodna z dyrektywą nie będzie możliwa.

Można też wskazać na to, że również Sąd Najwyższy podejmował ten kierunek wykładni, o czym świadczy choćby uchwała z 19 października 2017roku,
III CZP 42/17.

Reasumując, w ocenie Sądu Okręgowego, wobec posiadanej wiedzy z innych spraw o praktykach stosowanych przez powoda i bierności pozwanego będącego konsumentem, przyjęcie stanowiska, że sąd może badać stosunek podstawowy jedynie na zarzut, zaś powód nie ma obowiązku przedstawiania dokumentów skoro dochodzi roszczenia z weksla, powodowałoby, że rola sądu zostanie zmarginalizowana, stanie się on swego rodzaju narzędziem, zaś wyroki będą wyrazem aprobaty dla praktyk, które są sprzeczne z przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego. Powyższe nie powinno mieć miejsca, zaś przepisy dają podstawę do badania stosunku podstawowego z urzędu, podobnie jak dają możliwość przeprowadzania dowodów z urzędu i co się z tym wiąże, żądania przedkładania stosownych dokumentów.

Zwrócić należy także uwagę, iż niezależnie od wynikającego z art. 339 § 2 k.p.c. domniemania prawdziwości twierdzeń powoda z rzeczywistym stanem rzeczy, sąd ma każdorazowo obowiązek krytycznego ustosunkowania się do twierdzeń powoda z punktu widzenia ich ewentualnej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy.
W przypadku wątpliwości w tym przedmiocie, sąd ma obowiązek przeprowadzić postępowanie dowodowe z urzędu (por. wyrok Sądu Najwyższego z 20 października 1998 roku I CKU 85/98 LEX nr 1216211). Jak słusznie wskazał Sąd I instancji, również przyjęcie za prawdziwe twierdzeń powoda dotyczy wyłącznie okoliczności faktycznych i nie zwalnia sądu orzekającego z obowiązku rozważenia, czy oświadczenia te uzasadniają należycie i w całości żądania pozwu i czy uwzględnienie tych żądań nie narusza obowiązujących przepisów. Sąd nie jest zwolniony z obowiązku dokonania prawidłowej oceny materialnoprawnej zasadności żądania pozwu. Prawidłowe jest stanowisko Sądu Rejonowego, że negatywny wynik takiej analizy powoduje wydanie wyroku zaocznego oddalającego powództwo. Przy zaistnieniu podstaw do wydania wyroku zaocznego, sąd co do zasady nie przeprowadza postępowania dowodowego, chyba że poweźmie uzasadnione wątpliwości co do ich prawdziwości lub co do celu ich przytoczenia – obejścia prawa, a także poweźmie wątpliwości co do zasadności roszczenia w świetle prawa materialnego. Nawet w przypadku niewypowiedzenia się przez pozwanego co do okoliczności faktycznych przytoczonych w pozwie, nie będą mogły one zostać uznane za prawdziwe, jeżeli będą istniały uzasadnione wątpliwości co do ich prawdziwości lub co do celu ich przytoczenia lub też roszczenie okaże się niezasadne w świetle obowiązujących przepisów prawa.

Na koniec podkreślić należy, że Sąd I instancji podejmując się z urzędu zbadania treści i zgodności z prawem stosunku podstawowego dał powodowi szansę na wykazanie okoliczności, które dawały szansę na uwzględnienie powództwa. Powód został bowiem, jeszcze na etapie usuwania braków formalnych pozwu, wezwany do przedłożenia deklaracji wekslowej wraz umową, której wykonanie weksel zabezpieczał. Powód otrzymał zatem czytelny sygnał odnośnie zakresu badania zasadności jego roszczenia i miał możliwość przedstawienia swych racji. Wydając zaskarżony wyrok Sąd Rejonowy ocenił całokształt okoliczności sprawy,
w tym również zaniechanie powoda, który nie złożył wspomnianych dokumentów. Prawidłowo przyjął więc w efekcie, że nie można mówić o tym, że istnieje zobowiązanie pozwanego.

Wskazując na powyższe, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c., orzekł jak w sentencji.

(...)